Không
phủ định quan điểm của ông Đỗ Cao Bảo là không đúng. Nhìn vào bề nổi thì đúng
là ông Bảo nói rất chính xác. Tuy nhiên, đó chỉ là bề nổi biểu hiện bên ngoài của
phẩm chất người Việt mà ông đã đề cập. Chẳng phải rất nhiều người vẫn tự hào về
phẩm chất người Việt: thông minh, chăm chỉ, thân thiện... đó sao? Như vậy,
không lẽ ông Bảo đã nhận xét sai về phẩm chất người Việt?
Không.
Ông Bảo đã nhận xét đúng theo dựa trên quan sát của ông, và thực tế có rất nhiều
người Việt như ông nói. Nhưng quan điểm đối nghịch với ông cũng đúng. Điều này,
có lẽ là do mỗi người đã nhìn vào nhóm người mà họ quan sát được và kết luận
cho tất cả người Việt. Trong tổng số gần 100 triệu người Việt, với rất nhiều hiện
trạng cuộc sống dưới nhiều hoàn cảnh khác nhau, thì rất nhiều phẩm chất khác
nhau đều được thể hiện.
Vậy
nguyên nhân thực sự làm cho người Việt mãi nghèo là gì, điều gì làm cho người
Việt thể hiện ra bên ngoài những phẩm chất mà ông Bảo đã nhận định? Rộng hơn, liệu
những phẩm chất này có phải là đặc trưng của hầu hết các quốc gia chưa phát triển
hay "không chịu phát triển" như thuật ngữ của chuyên gia Phạm Chi Lan
đã đưa ra?
Để
trả lời cho câu hỏi này, có lẽ chúng ta cần tham khảo cách giải thích của GS
Kinh tế Trường đại học MIT - Daron Acemoglu - người đã được nhận giải thưởng
John Bates Clark cao quý dành cho các nhà kinh tế học dưới 40 tuổi (xem thêm
thông tin về ông tại đây http://economics.mit.edu/faculty/acemoglu). Theo cách
giải thích của ông và các cộng sự tại tác phẩm “Tại sao các quốc gia thất bại”
(Why nations fail), điều làm cho các quốc gia trở nên giàu có hơn so với các quốc
gia khác là do quốc gia đó có nền thể chế tốt hơn.
Có
quan điểm cho rằng, sự giàu có là do yếu tố văn hóa, con người của mỗi quốc gia
(như quan điểm của ông Bảo - FPT đề cập), nhưng thử nhìn lại bán đảo Triều
Tiên, hai miền Nam – Bắc trước khi bị chia cắt thì yếu tố con người, văn hóa,
trình độ... thực ra là một nên có thể nói là không có sự khác biệt. Nhưng từ
khi đất nước bị chia cắt sau Chiến tranh thế giới thứ 2, mỗi miền đi theo con
đường riêng của mình, và có đặc trưng thể chế chính trị rất khác nhau, thậm chí
là đối lập nhau. Đến nay, sau 7 thập kỷ thì mức độ giàu có của hai quốc gia là
không thể so sánh, Nam Triều Tiên (tức Hàn Quốc) trở thành một quốc gia hùng mạnh
về kinh tế, trong khi đó Bắc Triều Tiên lại thuộc những nước nghèo nhất thế giới.
Về con người thì Hàn Quốc thể hiện mình là trong nhóm những người văn minh nhất
thế giới, còn Bắc Triều Tiên có lẽ cũng bao hàm đầy đủ những phẩm chất mà ông Bảo
đã nêu ra đối với con người Việt Nam. Và còn rất nhiều bằng chứng khác cũng cho
thấy yếu tố văn hóa, con người không phải là yếu tố quyết định sự giàu có của
các quốc gia.
Nhóm
tác giả cũng chứng minh rằng sự giàu có của mỗi quốc gia không phụ thuộc vào vị
trí địa lý (Đông - Tây, Nam - Bắc, xứ nóng - xứ lạnh); cũng không phải do tài
nguyên giàu có, thậm chí các quốc gia giàu tài nguyên hơn lại thường nghèo hơn
khi phạm vào nguyên lý "Lời nguyền tài nguyên" được đề cập trong kinh
tế học; cũng không phải do yếu tố văn minh sẵn có, điển hình như những nền văn
minh cổ đại như Hy Lạp, Ai Cập, Trung Hoa... hiện nay lại không phải là những
quốc gia giàu có. Còn nhiều cách giải thích khác về sự giàu có của các quốc gia
đều được Daron Acemoglu và cộng sự phản biện rất đầy đủ, rõ ràng trong tác phẩm
của mình.
Nhóm tác giả khẳng định rằng, nguyên nhân cốt lõi quyết định sự giàu có của mỗi quốc gia là do thể chế
của quốc gia đó.
Thể
chế được hiểu gồm thể chế chính thức là hệ thống các quy định của pháp luật có
tính chất bắt buộc mọi người phải tuân thủ và thể chế phi chính thức là các
quan niệm về văn hóa, lối sống... được hình thành qua thời gian và ngầm ràng buộc
người dân ở đó phải thực hiện theo.
Quốc
gia muốn phát triển thì cần phải có thể chế tốt, ở đó quyền sở hữu của người
dân được bảo đảm trước mọi nguy cơ bị "cướp bóc" của mọi thế lực (cướp
bóc bao gồm cả nghĩa đen và nghĩa bóng của từ này). Khi đó, người dân luôn yên
tâm lao động và sáng tạo để làm giàu cho mỗi cá nhân cũng như cả quốc gia mình.
Thế
chế chính trị quyết định thể chế kinh tế, thể chế kinh tế thúc đẩy phát triển
thể chế chính trị.
Thể
chế chính thức qua thời gian sẽ hình thành, phát triển thể chế phi chính thức
và thể chế phi chính thức cũng hỗ trợ, hoàn thiện thể chế chính thức.
Các
loại thể chế sẽ hòa quyện vào nhau, hỗ trợ nhau cùng phát triển, và tất nhiên
khi thể chế này phát triển chậm hơn thể chế kia, nó sẽ kìm hãm sự phát triển của
các thể chế còn lại, đồng thời cản trở sự phát triển về kinh tế của quốc gia
đó.
Tác
phẩm của Daron Acemoglu và cộng sự của ông chưa nêu rõ cách xây dựng và cấu
trúc nhà nước như thế nào để có một nền thể chế tốt, đặc biệt là thể chế chính
trị, nó nằm ngoài phạm vi cuốn sách của ông. Để tìm hiểu lý thuyết về vấn đề
này chúng ta cần nghiên cứu kỹ càng các công trình của các triết gia lỗi lạc
như Platon, Aristoteles; đến thời kỳ khai sáng có John Lock (1632-1704), C.L.
Montesquieu (1689-1775), J.J. Rousseau (1712-1778) và John Stuart Mill
(1806-1873)…
Ngày
nay, mỗi quốc gia có một nền thể chế khác nhau do quá trình hình thành và lịch
sử phát triển khác nhau. Nhưng các quốc gia phát triển thì đều xây dựng được
cho mình một nền thể chế tốt và đất nước trở nên giàu có. Trong khi đó, các quốc
gia kém phát triển thì liên tục thay đổi nhằm xây dựng được một nền thể chế tốt,
tuy nhiên rất nhiều quốc gia có lẽ đã lựa chọn cho mình một con đường không
chính xác về cấu trúc nhà nước và nền tảng thể chế chính trị. Trong thống kê học
người ta gọi đó là sai lầm loại hai, nghĩa là đã lựa chọn giả thuyết sai nhưng
ta lại chứng minh và kết luận nó là đúng – “doing things right”. Lúc này mọi nỗ
lực của con người chỉ là quản lý nhằm đạt được cái mục tiêu (mà ta đã lựa chọn
không đúng). Trong khi nhẽ ra việc cần làm là lựa chọn mục tiêu đúng và thực hiện
để đạt mục tiêu đó – “doing the right things”. Kết quả của việc lựa chọn đúng là
đất nước trở nên giàu có, văn minh, người dân ở đó hội tụ đầy đủ những phẩm chất
tốt, trong khi các quốc gia kém phát triển thì ngược lại.
Đến
đây, có thể thấy rằng quan điểm của ông Bảo – FPT chỉ là những quan sát bề nổi
về phẩm chất của con người Việt Nam, và nếu Việt Nam phát triển giàu có thì những
phẩm chất trên sẽ đi theo hướng ngược lại lời nhận xét của ông. Tất nhiên, để
Việt Nam phát triển giàu có thì những phẩm chất tốt ở mỗi con người Việt Nam rất
cần được phát huy và cùng góp chung xây dựng cho đất nước một nền thể chế tốt,
từ đó các phẩm chất tốt của con người Việt Nam qua thời gian sẽ dần hình thành,
xã hội Việt Nam sẽ là xã hội của những con người văn minh.